Í tilefni fjölmiðlunar og umræðu um myndverk sem finna má á nýjum Opal umbúðum, hannaðar af listamanninum Oddi Eysteini Friðrikssyni, undir listamannsnafninu Odee, og framleitt af Nóa Síríus, vill Myndstef koma eftirfarandi á framfæri um aðlaganir almennt:
Samkvæmt höfundalögum nr. 73/1972, einkum 1. – 3. gr. þeirra laga, hefur höfundur einkarétt til notkunar verka sinna og eftir atvikum rétt til sanngjarnrar þóknunar vegna slíkra nota. Ef gera á eintök af verkum höfundar þarf því að afla leyfis, og greiða þóknun þar sem við á, og einnig þarf að geta nafns höfundar við slík not, sbr. 4. gr. laganna. Sama ákvæði leggur einnig bann við notkun sem að breytir verkinu eða misfer með það þannig að skert geti heiður höfundar og sérkenni. Um aðlögun er svo fjallað í 5. gr. laganna:
Sá, sem þýðir verk, aðhæfir það tiltekinni notkun, breytir því úr einni grein bókmennta eða lista í aðra eða framkvæmir aðrar aðlaganir á því, hefur höfundarétt að verkinu í hinni breyttu mynd þess. Ekki raskar réttur hans höfundarétti að frumverkinu.
Nýr höfundur öðlast þá höfundarétt á verkinu í breyttri mynd þess, en ekki raska slík not rétti frumhöfundar að frumverkinu. Það þýðir að aðlögun verka er einungis heimild að fyrir liggi samþykki höfundar, og eftir atvikum greiðslur vegna notanna.
Þó er heimilt fyrir nýja höfunda að verða fyrir áhrifum frá eldri verkum, en um það fjallar síðari málsgrein 5. gr. höfundalaga:
Nú hefur verk verið notað sem fyrirmynd eða með öðrum hætti við gerð annars verks, sem telja má nýtt og sjálfstætt, og er þá hið nýja verk óháð höfundarétti að hinu eldra.
Í 6. gr. er svo fjallað um safnverk:
Þegar verk eða hlutar af verkum höfunda, eins eða fleiri, eru tekin upp í safnverk, sem í sjálfu sér má telja til bókmennta eða lista, hefur sá, sem safnverkið gerði, höfundarétt að því. Ekki raskar réttur hans höfundarétti að þeim verkum, sem í safnverkið eru tekin.
Athuga skal að Myndstef tekur ekki aðra afstöðu í þessu tiltekna máli, og leggur ekki opinbert mat á hvort um aðlögun sé að ræða, né á líkindi umræddra verka, verkshæð eða frumleika, sjálfstæði og sérkenni eða annað sem getur skipt máli við mat á því hvort brotið sé á höfundarétti frumhöfundar eða hvort ný verk falli fremur undir áhrif frá eldri verkum eða höfundur hafi leitað þangað fyrirmyndar. Það er dómstóla að leggja mat á slíkt. Hlutverk Myndstefs er einkum að koma fram til að veita almennar og lögfræðilegar ábendingar vegna notkunar sjónlistaverka og höfundarétt sjónlistarfólks.
Þó ber þess sérstaklega að geta að Myndstef veitir ráðgjöf og gefur upplýsingar um fyrirhugaðar aðlaganir, og veita samtökin myndhöfundum upplýsingar og óformlegt mat á það hvort fyrirhuguð aðlögun kunni að ganga of nærri frumverki frumhöfunda/r. Ef svo er getur myndhöfundur þá gripið til viðeiganda ráðstafana áður en til eintakagerðar eða birtingar nýs verks ræðir. Í öllum tilvikum mæla samtökin með því að höfundar leiti til samtakanna fyrir fram, til að taka af allan vafa í þessum efnum. Einnig mæla samtökin með því einkum af virðingu við sjónlistir almennt, að leyfa frumverkinu að njóta vafans, og að hafa fremur samband við frumhöfund en ella. Aftur ítreka samtökin að ávallt er hægt að leita ókeypis óformlegrar ráðgjafar í þessum efnum hjá lögfræðingi Myndstefs.
Myndstef vill í því samhengi vekja sérstaka áherslu á að þó um aðlögun sé að ræða, og ef leyfis er aflað og greiðslur greiddar fyrir aðlögunina (eftir atvikum), rýrir slíkt á engan hátt listrænt gildi nýja verksins, og hlýtur nýr höfundur höfundarétt að verkinu í hinni breyttu mynd þess.
Að lokum er mikilvægt að taka aftur fram að ávallt er um mat að ræða og geta skilin á milli aðlögunar og fyrirmyndar oft verið fremur óljós.
Lögfræðingur Myndstefs hefur reynt að gera þessum skilum betri grein í kynningum og erindum, til dæmis við Listaháskóla Íslands, þar sem meðal annars var fjallað um málarekstur og ágreining vegna verka Andy Warhol, Jeff Koon, Damien Hirst, Scott Blake, ofl., en einnig var farið yfir framkvæmd og mál sem Myndstef hefur haft til afspurnar eða meðhöndlunar. Fyrirlesturinn ber heitið: “Kynning á höfundarétti í tengslum við aðlaganir í sjónlist – Lántaka án leyfis (e. appropriation), paródíur, almennur höfundaréttur og fair use”.
Í þeirri kynningu er freistað þess að skoða nokkur atriði til að skilja betur á um mörkin þarna milli. Ýmsir þættir geta skipt þar máli sem þó eru ekki lögfestir beint í íslenskan rétt, en er þó hægt að nota sem ágætis mælistiku, með ákveðnum fyrirvara. Lögfræðingur Myndstefs tekur þó fram að einungis er um ákveðin sjónarmið og atriði að ræða sem hægt er að líta til, en engar fastar reglur eru til í íslenskum rétti um mörkin á milli aðlögunar og fyrirmyndar.
Þau atriði sem geta skipt máli eru:
– “Fair use” sjónarmið, sbr. sambærileg sjónarmið og um sanngjörn not á íslensku, t.d. er nýja verkið notað í auglýsingu, í skólaverkefni eða framan á strætó?
– Staða frumhöfundar og nýs höfundar. Hafa höfundar notið mikillar velgengni og eru þekktir fyrir verk sín?
– Hver er tilgangur aðlögunar? Háð, list í pólitískri merkingu, paródíur, osfrv.
– Hver er miðill frumverksins vs. nýja verksins? Hversu mikil er breyting á nýjum miðli frá frummiðli?
– Hver er framsetning nýja verksins? Listasýning, verk í opinberu rými eða er það verk eftir pöntun (e. commissioned work)?
– Hversu stór hluti af frumverkinu er notað? Hluti verks eða allt verkið?
– Hversu mikið er breytt af frumverkinu? Er um verulega eða óveruleg breytingu að ræða?
– Ruglingshætta. Getur almenningur ruglast á nýja verkinu og frumverkinu?
– Rödd og stíll höfundar nýja verksins? (Er það t.d. stíll listamannsins að nota eldri verk og færa í breyttan búning?)
– Sæmdarréttur. Er sæmdarréttur brotinn, þó ekki hafi verið brotið á einkarétti frumhöfundar?
Eftir sem áður eru það ávallt dómstólar sem hafa þarna síðasta orðið.
